Wiedźma
Wiedźma to kobieta niezależna. Ta, która wie. Ma zatem naszą uwagę, gdyż należy do kanonu opowieści fantastycznych i jej związek z legendami i fantastycznymi stworami nie ulega wątpliwości. Zajrzyjmy do kotła wiedźmy i zbadajmy co upodabnia, a co różni ją od czarownicy.
Dawne dzieje
Wiedźma dziś, a wiedźma według tradycji to nie koniecznie to samo. Według dawnych wierzeń, kobiety, które miały określoną wiedzę, niedostępną dla ogółu – na przykład medyczną, fizyczną, chemiczną, z zakresu biologii, czy toksykologii, miały wiele wspólnego ze światem demonów1. Stąd nazwa „wiedźma”, zawierająca źródłosłów „wiedza”. Przed nastaniem Chrześcijaństwa obawa przed wiedzą wiedźmy nie uzasadniała przemocy. Wiedźma była członkiem społeczności, choć i pewnym outsiderem. Była tolerowana, gdyż była potrzebna.
W czasach chrześcijańskich, ale jeszcze zanim rozgorzały stosy, wiedźmy były naturalnym konkurentem władzy, związanej z Kościołem. Niewątpliwie konflikt nałożył się na inny, w którym świat patriarchalny wypierał wszelkie inne koncepcje2. Wiedźma nie podlegała kontroli, co więcej – kwestionowała dogmaty, mając dostęp do wiedzy naukowej. Podsumowanie spojrzenia na wiedźmy znajdziemy w „Młocie na czarownice” – podręczniku dla inkwizytorów. Podano tam wprost, iż kobieta jako taka, jest podatna na zło. Wiedźma oraz tytułowa czarownica, miały doprowadzać zło do perfekcji3.
Wiedźma a czarownica
W odróżnieniu od czarownic, które są kobietami parającymi się magią, wiedźma wydaje się być kategorią szerszą i mniej jednoznaczną. Wiedźma to z pewnością zielarka, naukowiec – amator, zasadniczo odwołuje się do sił natury. Niegdyś funkcjonowała na obrzeżach pogańskich religii, korzystała z części rytuałów, choć raczej nie rzucała zaklęć4. Od IX w. przypisywano im kontakty z piekielnymi mocami: przyzywanie demonów, wykonywanie mikstur z części ludzkich ciał, uczestnictwo w sabatach. Słowem – zaczęto utożsamiać je z czarownicami. Tymczasem jeśli już wiedźmę można lokować w jakiejś sferze magii, powinna być to magia natury.
Jak poznać wiedźmę
Wydaje się, że wszyscy wiemy, jak wiedźma wygląda i jakie są jej atrybuty. Nie jest to jednak takie proste. Na przykład każdy wie, że wiedźma to czarny kapelusz, czarny kot, miotła, kocioł i chorobliwy kolor skóry. Również starość i brzydota. Warte uwagi, że bajkowe wiedźmy często wyglądają na mocno niedożywione – ich palce są kościste, nosy długie i orle, a oczy wybałuszone. Wiek z pewnością ma tu związek z doświadczeniem i… gromadzoną przez lata wiedzą. Wygląd ten ma się kojarzyć w jakiś sposób ze śmiercią.
Z pewnością wiedźmę należy utożsamiać z pogańskimi tradycjami, zatem nie wydaje się, by właściwe były atrybuty XVIII i XIX – wiecznych czarownic. Kapelusze więc odpadają, tak samo jak buty ze sprzączkami. Podobnie akcesoria związane z kultem diabła, które wymieniano w procesach czarownic5 – księgi, czarne koty, kruki, nietoperze (czyli duchy pod postacią zwierząt, które pomagały czarownicom), a także miotły. Chyba, że do sprzątania, gdyż wiedźmy nie spotykały się na sabatach na Łysej Górze, a już z pewnością nie po to by spotykać tam Diabła. Wydaje się, że wiedźmie do pracy wystarczy kocioł, talizmany, zbiór ziół i eksponatów biologicznych oraz praktyczna, nie krępująca ruchów szata.
Wiedźma w kulturze pop i nie pop
Bezsprzecznie wiedźma i czarownica w kulturze popularnej złączyły się w jedno. My jednak opiszemy czarownice odrębnie, gdyż wywodzą się z innych kręgów, mają inne dążenia i inne sposoby osiągania swoich celów. Klasyczną wiedźmą jest Horpyna znana z „Ogniem i Mieczem” Henryka Sienkiewicza. Czy znała się na magii? Kto wie. Z pewnością jednak potrafiła odczytać przyszłość z wody na młyńskim kole i miała siłę i charakter, by nadawać wydarzeniom bieg. Widać w tym podobieństwo do wiedźm z Shakespearowskiego „Makbeta”, które swoim proroctwem pchają akcję naprzód.
Bajkowe wiedźmy niemal zawsze są złe. Nawet utarło się zestawienie – zła wiedźma. Taką właśnie znajdziemy w „Jasiu i Małgosi” Braci Grimm. Nazywana czarownicą, tak naprawdę nie praktykuje magii, tylko kanibalizm. To na czym się zna, to głównie wabienie dzieci i ich terroryzowanie. Z kolei w „Królewnie Śnieżce” mamy co prawda do czynienia z klasyczną czarownicą (używa magicznych artefaktów), ale w pewnym momencie występuje ona pod przykrywką starej, nieprzyjemnej wiedźmy. Co ciekawe, to właśnie tą nieładną postać pokazuje Królewnie. W domyśle – wiedźmy można się bać, ale jej wizyty się nie odrzuca.
W prozie Jacka Piekary6, co prawda wizja czarownicy i wiedźmy przenika się, ale główny bohater, inkwizytor Madderin doskonale rozróżnia zielarki i okazjonalne trucicielki (czyli kobiety wiedzące) od czarownic, czyli kobiet parających się magią. Z kolei postać starej, paskudnej Roksany pokazuje, że bycie wiedźmą i czarownicą można zamknąć w jednej osobie i nadal rozróżniać obie profesje. Starucha jednocześnie jest zaprzedana duszą i ciałem magii, ale ma wszystkie cechy niezbędne wiedźmie – nawet o męskiej magii opowiada z pogardą, wskazując, że kobieta umie prosić naturę o dary, a nie wyrywa je siłą.
Z pewnością mówiąc o wiedźmach nie można nie wspomnieć o „W.I.T.C.H.” (z języka angielskiego – „wiedźma”). Przede wszystkim seria komiksów i ekranizacji7 wydaje się prezentować nam grupę bohaterek będących bardziej młodymi czarodziejkami. Jednakże i u nich można znaleźć zarys charakteru wiedźmy. Powierzone zostają im sekrety ochrony Świata, a ich moc pochodzi z żywiołów.
Moimi oczami
Moja grafika przedstawia wiedźmę przy pracy. Klęczy na kobiercu z mchu, w cieniu ukochanych drzew. Jej umysł pracuje na najwyższych obrotach. Oczy łowią każdy szczegół. Zbiera rośliny i łączy je w unikalne zestawienia. Z nich powstaną tajemne proszki, przedziwne mikstury, niepoznane dekokty. Ale wiedźma je zna, wiedźmy zadaniem jest wiedzieć. A wiedza to potęga.
Jeśli jesteś zainteresowany stworzeniem kubka, z fantastycznym stworem, specjalnie dla Ciebie, to zapraszam do kontaktu. Odwiedź też koniecznie mój fanpage na Facebooku.
Bibliografia
https://wspolczesny.szczecin.pl/czarownica-wiedzma-szeptucha-jestes-jedna-z-nich/,
Heinrich Krammer, Jacob Sprenger, „Młot na czarownice„, wyd. Graf-ika 2019,
szczególnie: Jacek Piekara „Młot na czarownice” oraz minicykl „Płomień i Krzyż„,
„W.I.T.C.H.„, wyd Disney Italia 2001-2012, ekranizacja: reż Marc Gordon-Bates, prod. Francja i USA, 2004-2006.
Wiedźma to nie tylko ta, która WIE, lecz także ta, która WIEDZIE (prowadzi) siebie, innych, życie …
Dawne słowa wiążą się z wieloma znaczeniami i warto zastanawiać się co znaczyły kiedyś i co znaczą dziś 🙂 Dzięki za komentarz i spostrzeżenie! Pozdrawiam 🙂